Nằm trong trái tim của Mỹ Tho, tỉnh Tiền Giang, rạp hát Thầy Năm Tú không chỉ là một biểu tượng văn hóa mà còn là chứng nhân lịch sử của nền cải lương Việt Nam. Được mệnh danh là “cái nôi” của cải lương, rạp Thầy Năm Tú, nay được biết đến với cái tên Rạp Tiền Giang, vẫn đứng vững giữa lòng thành phố, là minh chứng sống động cho sự phát triển của nghệ thuật truyền thống.
Không chỉ là một địa điểm văn hóa, rạp hát này còn ghi dấu ấn sâu đậm trong trái tim người dân Nam Kỳ với buổi diễn cải lương đầu tiên diễn ra vào tối ngày 15 tháng 3 năm 1918. Buổi diễn ấy không chỉ là một sự kiện văn hóa mà còn mở ra một chương mới cho lịch sử nghệ thuật Việt Nam, khiến Rạp Thầy Năm Tú trở thành một biểu tượng không thể phai mờ trong lòng người hâm mộ cải lương.
Vở cải lương đầu tiên
Trong hành trình khám phá lịch sử huyền ảo của cải lương Việt Nam, chúng tôi đã đối mặt với một bí ẩn thú vị: vở cải lương đầu tiên trình diễn tại rạp Thầy Năm Tú. Một số tài liệu nhắc đến “Lục Vân Tiên” như là bản mở đầu, trong khi nguồn khác lại chỉ về “Kim Vân Kiều”. Sự phân vân này càng thêm phần hấp dẫn khi chúng tôi tìm thấy trong quyển “Tiền Giang với nghệ thuật sân khấu cải lương”, xuất bản năm 2013 bởi Lê Ái Siêm, ghi chép rằng đêm 15 tháng 3 năm 1918, Mỹ Tho đã sôi động với “Lục Vân Tiên”, khiến dòng sông Bảo Định nhộn nhịp với hàng ngàn ghe thuyền.
Tuy nhiên, TS Võ Thị Yến, một chuyên gia từ Trường ĐH Sân khấu – Điện ảnh TP.HCM, khẳng định rằng vở “Kim Vân Kiều” của Trương Duy Toản mới là tác phẩm khai sinh cho rạp Thầy Năm Tú. Đồng tình với quan điểm này, nhạc sĩ Tấn Nhì và Thạc sĩ Nguyễn Thành Lợi cũng cho rằng “Kim Vân Kiều” đã lựa chọn để mở màn cho đêm sinh nhật của chủ nhân gánh hát.
Vậy “Lục Vân Tiên” đã tỏa sáng trên sân khấu ở thời điểm nào? Câu trả lời nằm trong quá khứ của André Thận ở Sa Đéc, người tiên phong trong việc phát triển cải lương. Dù sau đó phải nhượng gánh hát cho Thầy Năm Tú, nhưng André Thận đã để lại dấu ấn sâu đậm với các vở tuồng độc đáo. Trương Duy Toản, một tên tuổi lớn trong sân khấu cải lương, đã tái hiện “Lục Vân Tiên” vào năm 1917, trước khi “Kim Vân Kiều” chiếm lĩnh sân khấu rạp Thầy Năm Tú.
Qua những trang sử của cải lương, hình ảnh Thầy Năm Tú, Trương Duy Toản, và các vở tuồng như “Lục Vân Tiên”, “Kim Vân Kiều” vẫn còn đọng lại, như những dấu ấn không thể phai mờ trong lòng người yêu nghệ thuật.
Thầy Năm Tú và đĩa hát Pathé Phono
Trong mạch chảy huyền bí của lịch sử cải lương, có một nhân vật bí ẩn làm lay động lòng người: Thầy Năm Tú. TS Mai Mỹ Duyên từng chia sẻ rằng, dù là một phần không thể thiếu trong sự phát triển của cải lương, nhưng những dòng chữ ghi nhớ về Thầy Năm Tú lại hiếm hoi, mờ nhạt như những ký ức xa xưa. ‘Các tài liệu chính thống thường chỉ quan tâm đến những ngôi sao sân khấu – những đào, kép lừng danh – mà lãng quên những bầu gánh như Thầy Năm Tú’, bà nói. Đến nỗi, thông tin về ngày sinh, ngày mất của ông cũng như lướt qua trong bóng tối.
Tại một hội thảo về cải lương diễn ra ngày 18 tháng 1 tại Tiền Giang, TS Võ Thị Yến đã khắc họa hình ảnh của ông – người chủ gánh hát cải lương đầu tiên – với sự nhiệt huyết và tình yêu nghệ thuật chân chính. ‘Thầy Năm Tú không chỉ xây dựng một gánh hát, mà còn tạo dựng một gia đình nghệ sĩ’, bà Yến mô tả. Ông đã sắm cho gánh hát một chiếc ghe lớn, nơi mà đào kép không chỉ sống và tập luyện, mà còn chia sẻ niềm đam mê và tình yêu với nghệ thuật. Đến năm 1922, Thầy Năm Tú đưa gánh hát lên Sài Gòn, tạo nên cơn sốt tại Chợ Lớn với những màn tableau vivant độc đáo, nơi đào kép ra mắt và chào khán giả trước mỗi buổi diễn.
Và phong cách đặt nghệ danh của Thầy Năm Tú cũng thật đặc biệt. Ông tin rằng mỗi nghệ sĩ, dù là kép hay đào, đều là những pho tượng sống động của giang hồ. ‘Hãy đặt tên cho họ theo quy cách của giang hồ, để cái thứ trong gia đình trước cái tên’, ông từng nói. Và chính ông cũng chọn cho mình một cái tên thân thuộc, gần gũi: Thầy Năm Tú.
Trong cuộc trò chuyện với GS.TS Trần Văn Khê, một huyền thoại của âm nhạc truyền thống, chúng tôi đã khám phá thêm về Thầy Năm Tú – một nhân vật lịch sử đặc biệt trong lòng cải lương Việt Nam. GS Khê, một đồng hương tại làng Vĩnh Kim, Mỹ Tho, đã chia sẻ những bí mật thú vị: Thầy Năm Tú, tên thật là Châu Văn Tú, còn được biết đến với cái tên phương Tây là Pierre Tú, nhờ quốc tịch Pháp của mình. Ông lấy cô Tám Hảo, em gái của cô Năm Thoàn, một đào hát nổi tiếng trong gánh hát của mình.
GS Khê mô tả Thầy Năm Tú như một người đàn ông hào hoa, phong nhã, người Việt Nam đầu tiên sở hữu chiếc xe hơi tại quê hương. Tuy nhiên, cuộc sống giàu sang của ông không kéo dài mãi. Mặc dù rạp hát và việc bán đĩa hát đã mang lại thu nhập đáng kể, nhưng cuối cùng, ông đã rơi vào tình trạng tài chính khó khăn, buộc phải bán rạp hát cho người khác.
GS Khê không ngần ngại bày tỏ lòng ngưỡng mộ với Thầy Năm Tú: “Mặc dù không phải là kép hát, nhưng ông đã xây dựng một rạp hát khang trang, là nơi chứa chan tinh hoa nghệ thuật cải lương. Thầy Năm Tú không chỉ gắn bó với đĩa hát Pathé Phono, mà còn mở rộng tầm ảnh hưởng của cải lương đến những miền đất hẻo lánh, giúp những đào, kép tài năng như Tám Danh, Ba Du, Năm Châu… khẳng định tên tuổi và phát triển nghệ thuật của mình”. Theo GS Khê, Thầy Năm Tú không chỉ là một nhà quản lý, mà còn là một ân nhân, người đã mở cánh cửa nghệ thuật cho biết bao tài năng.
Trong hành trình văn học thú vị, nhà văn Bình Nguyên Lộc đã mở ra cho chúng tôi một cánh cửa vào thế giới quảng bá độc đáo của Thầy Năm Tú. Ông Lộc mô tả rằng mỗi đĩa hát của Thầy Năm Tú, người đặt dấu ấn không thể phai mờ trong lịch sử cải lương Việt Nam, đều bắt đầu bằng lời chào quen thuộc: “Alô! Bạn hát cải lương của thầy Năm Tú tại Mỹ Tho, ca cho Hãng Pathé Phono nghe chơi”. Những từ ngữ mộc mạc, gần gũi này đã tạo nên một làn sóng văn chương mới, một cách tiếp cận quảng bá sáng tạo mà đến nay vẫn còn đượm hương thời gian.
Không chỉ dừng lại ở đó, chúng tôi còn được biết rằng những đĩa hát này đã lan tỏa khắp ba miền Bắc – Trung – Nam, đến nỗi mọi người ở Sài Gòn cũng nhắc tới Thầy Năm Tú như một biểu tượng thời đại. Cách quảng cáo độc đáo và mộc mạc trên đĩa hát, như “Alô! Bạn hát cải lương của thầy Năm Tú ở tại Mỹ Tho, ca cho Hãng Pathé Phono nghe chơi! Tuồng Kỳ duyên tao ngộ. Alô! Tăng… tắng… tằng…tăng/ Than thở than, đất rộng ông trời dài/ Ra vô, lụy ứa châu mày”, đã đưa Thầy Năm Tú trở thành một huyền thoại trong ngành tiếp thị.
Các nghệ sĩ dưới mái nhà gánh hát Thầy Năm Tú cũng đã có vinh dự được Hãng đĩa Pathé Phono mời thu âm đĩa đầu tiên, một sự kiện đánh dấu bước ngoặt trong lịch sử âm nhạc cải lương. Nhưng như mọi câu chuyện đẹp, gánh hát Thầy Năm Tú cũng đến hồi kết vào năm 1928, khi những khó khăn về tài chính buộc phải đóng cánh cửa của một huyền thoại, và việc sản xuất đĩa hát cũng dừng lại không lâu sau đó.